Hoe roddelzieke neuronen je gewoontepatronen kunnen doorbreken

Inzicht is de deur naar vrijheid 

en waakzame aandacht 

is de moeder van inzicht.

Nisargadatta Maharai

 

Wat hersenen met een symfonie orkest te maken hebben

De geest is het belangrijkste aspect van de aard van elk levend wezen. We kunnen de geest niet vastpakken en toch is het de geest die ons wezen bepaalt. Om te snappen hoe en waarom meditatietechnieken echt werken, en hoe in die zin onze “geest” kan veranderen, is het interessant om te weten hoe  de structuur en het functioneren van de hersenen werken.

Eén van de interessantste metaforen over de hersenen is een uitspraak van Robert B. Livingston, M.D., voorzitter en stichter van de neurologische faculteit aan de universiteit van Californië in San Diëgo. Hij vergelijkt de hersenen met “een harmonieuze en gedisciplineerde symfonie”. Hij verklaarde dat de hersenen, net als een symfonieorkest, samengesteld zijn uit groepen spelers die samenwerken om bepaalde resultaten te bereiken, zoals bewegingen, gedachten, gevoelens, herinneringen en fysieke gewaarwordingen. Al lijken deze resultaten tamelijk eenvoudig wanneer je iemand ziet gapen, met zijn ogen knipperen, niezen of zijn arm opheffen, alleen al het aantal spelers dat bij zulke eenvoudige handelingen betrokken is en het bereik van de interacties tussen hen, vormt een verbazingwekkend ingewikkelde plaatje.

Roddelzieke cellen

Ik vind het boeiend om erachter te komen wat er binnen mijn hersenen gebeurt dat me in staat stelt van de situatie van angst voor honden over te schakelen naar iemand die honden vertrouwt.

De meeste hersenactiviteit is toe te schrijven aan een heel speciale categorie cellen, neuronen of zenuwcellen genaamd. Neuronen zijn heel sociale cellen, ze zijn dol op roddelen. Op een bepaalde manier lijken ze op stoute schoolkinderen die voortdurend briefjes laten circuleren en tegen elkaar fluisteren. Behalve dat de geheime conversaties tussen neuronen vooral over gewaarwordingen, beweging, het oplossen van problemen, het creëren van herinneringen en het produceren van gedachten en emoties gaan.

Deze roddelzieke cellen zien er precies uit als bomen met een stam, axon genaamd, en takken die zich uitspreiden om berichten te zenden naar en te ontvangen van andere takken en andere zenuwcellen die door het spier- en huidweefsel, de vitale organen en de zintuiglijke organen lopen. Ze geven hun berichten aan elkaar door over de kleine hiaten (sinapsen) tussen de dichtstbijzijnde takken heen. De berichten zelf die over de hiaten heen gaan, worden er overheen gedragen in de vorm van chemische moleculen, neurotransmitters genaamd, die elektrische signalen kunnen creëren die door een EEG gemeten kunnen worden. Sommige van deze neurotransmitters zijn op dit ogenblik heel bekend, bijvoorbeeld serotonine, dat belangrijk is bij depressie; dopamine, een chemische stof die verband houdt met plezierige gewaarwordingen; en epinefrine, beter bekend als adrenaline, een chemische stof die vaak als reactie op spanning, bezorgdheid en angst geproduceerd wordt, maar ook voor aandacht en alertheid van belang is. De wetenschappelijke term voor de transmissie van een elektrochemisch signaal van het ene neuron op het andere is actiepotentieel.

Wat heeft dit alles met geluk of lijden te maken?

Het feit dat je de activiteit van neuronen in de gaten hebt, zou niet zo belangrijk zijn in termen van lijden of geluk, op een paar belangrijke details na. Wanneer neuronen contact maken, gaan ze een verbintenis aan die heel sterk op een langdurige vriendschap lijkt. Ze krijgen de gewoonte om dezelfde soort berichten over en weer te zenden, op de manier waarop oude vrienden geneigd zijn elkaars oordelen over mensen, gebeurtenissen en ervaringen te versterken. Deze emotionele band is de biologische basis voor veel van wat we “mentale gewoontepatronen” noemen, het soort automatische reacties dat we ten opzichte van bepaalde soorten mensen, plaatsen en dingen vertonen.

Ik leg dit even uit aan de hand van een voorbeeld. Op jonge leeftijd heeft een hond me angst aangejaagd. Er is een stel zenuwverbindingen in mijn hersenen gevormd dat aan de ene kant met de fysieke gewaarwording van angst en aan de andere kant met het concept honden zijn angstaanjagend correspondeert. De volgende keer dat ik een hond zag, gaan dezelfde stel neuronen met elkaar kletsen om me eraan te herinneren dat honden angstaanjagend zijn. En elke keer dat dat geklets plaatsvindt, klinkt het luider en overtuigender. Tot het zo’n gevestigde routine wordt dat ik alleen maar aan honden hoef te denken en de angst slaat me om het hart.

Op een goede dag was ik op bezoek bij iemand die een hond heeft. In het begin voelde ik me angstig wanneer ik hem hoorde blaffen als ik op de deur klopte en het dier naar buiten snelde om me te besnuffelen. Maar na een poosje was de hond aan me gewend, kwam naderbij om aan mijn voeten te zitten.

Wat in de hersenen van de hond gebeurde, is dat een stel neuronenverbindingen dat geassocieerd is met mijn geur en al de gewaarwordingen die hem zeggen dat zijn baas me mag, een patroon creëert dat neerkomt op: “hé, dat is een toffe vrouw!” Intussen begint in mijn eigen hersenen een nieuw stel neuronenverbindingen, dat met plezierige fysieke gewaarwordingen is geassocieerd, met elkaar te kletsen en begin ik te denken: “hé, misschien zijn honden wel lief!” Elke keer dat ik op bezoek ga, wordt dit nieuwe patroon versterkt en het oude verzwakt, tot ik ten slotte niet meer zo bang voor honden ben.

Roddelzieke neuronen doorbreken je gewoontepatronen

In neurologische termen wordt dit vermogen om oude neuronenverbindingen te vervangen door nieuwe, neuronale plasticiteit genoemd. De Tibetaanse term voor dit vermogen is le–su–rung–wa, dat als ‘plooibaarheid’ vertaald kan worden. Waar het dus op neerkomt, is dat op een strikt cellulair niveau herhaalde ervaring de manier waarop de hersenen werken kan veranderen. Dit verklaart de boeddhistische leer die gaat over het verwijderen van mentale gewoontepatronen die maken dat je je ongelukkig voelt. En dit verklaart dat je door meditatie je mentale gewoontepatronen kan doorbreken door je roddelzieke neuronen andere dingen te laten vertellen aan elkaar.

Jouw roddelzieke neuronen doorbreken?

Ik nam verschillende meditaties op die je hier kan beluisteren.